Tornanın Tanımı ve Özellikleri
Tornanın Tanımı
Torna makinesi, ham haldeki bir iş parçasına düzgün dairesel hareket yaptırarak, torna kalemi ve değişik kesici takımlarla talaş kaldırmak sureti ile işi silindirik, konik veya küresel biçimlerde işlemek ve iş parçalarının üzerine çeşitli vidalar açmak için yapılmış bir talaşlı üretim makinesidir
Tornalarda işlenecek iş parçaları bir tarafından torna aynasına bağlanır,diğer ucundan da punta ile desteklenir Torna aynası, tornanın kendi üzerinde bulunan bir elektrik motorundan kayış kasnak ve dişliler vasıtasıyla dönme hareketi alır İş dönerken, torna kaleminin işe bir miktar dalması ve iş ekseni boyunca ilerlemesi ile tornalama meydana gelir
Tornalanacak iş parçası, torna kalemi için uygun kesme şartları oluşacak şekilde dönme hareketi yapar Kalem için uygun kesme şartının oluşması demek, işin çapına ve sertlik dercesine göre dönme hareketi yapması demektir İşte bu önemli şartın kolayca sağlanabilmesi için tornalar çeşitli dönme sayılarında dönecek şekilde yapılmıştır
Tornaların devir sayıları, dişli kutusu denilen kısmın dışındaki kumanda kolları ile ayarlanır Bir tornanın devir sayısı ayarlanabilir şekilde olmasaydı ve iş sadece bir devir sayısında dönmüş olsaydı, çapı büyük olan işler veya normal sertlikten daha sert olan iş parçaları işlenirken kalemin ucu bir anda aşırı derecede ısınır ve yanardı Ayrıca düşük devirlerde işlenmesi gereken işlerin de yapılması mümkün olmazdı.
Bir torna makinesi iki baştan kasa şeklinde ayaklar üzerine oturtulmuş bir gövde, bu gövde üzerinde bulunan iş mili hız kutusu, ana mili ve talaş mili hız kutusu, araba ve gezer puntadan oluşmaktadır
Adından da anlaşılacağı gibi iş mili, ayna vasıtasıyla işin bağlandığı mildir Araba üzerindeki kalemliğe de torna kalemleri bağlanır Gezer punta ise, uzun iş parçalarını ekseninden desteklemeye yarar
Tornanın Özellikleri
Torna makineleri matkap ve vargel makineleri gibi, talaşlı üretim makineleri olmakla beraber, çalışma şekli bakımından, yani iş üzerinden talaş kaldırma şekli bakımından onlardan daha farklı özellikler taşırlar Vargellerde ve matkaplarda işlenmekte olan iş parçası sabit olup bir dönme veya gidiş geliş hareketi yapmaz. Fakat tornalarda iş parçası dönme hareketi yapar, kesme işlevini yapan kalem sabittir Bu durum tornaları diğer talaşlı üretim makinelerinden ayıran en belirgin özelliktirTornaların bir başka özelliği ise he tornada bir soğutma suyu sistemi bulunmasıdır Vargel, planya, yatay delik işleme makineleri vb makinelerde soğutma suyu bulunmazken, her tornada bir soğutma suyu sistemi bulunmaktadır.
Tornalar iş yapma kapasitesi bakımından diğer talaşlı üretim makinelerinden daha çok çeşitli iş yapma özelliklerine sahiptir Örneğin bir vargel makinesinde sadece düzlem yüzeyler işlenirken veya bir matkap makinesinde sadece delik delinirken bir tornada silindirik ve konik iç ve dış yüzeyler her türlü özelliklerde vida açılması, düzlem yüzeyler yapılması, eksantrik parçaların işlenmesi, yay sarılması vb pek çok çeşitli işleme şekilleri gerektiren işler yapılmaktadır İşte bu yüzden, torna makinelerinin diğer talaşlı üretim makineleri yanında önemi çok büyüktür Ayrıca, işlerin çabuk bağlanıp sökülmesi de diğer makinelere göre tornada daha pratik ve hızlıdır
İşte bu önemli özelliklerinden dolayı değişik kapasitelerde ve değişik amaçlara yönelik olarak değişik tiplerde torna makineleri yapılmaktadır Tornaların bu kadar değişik tiplerde ve özelliklerde yapılması bu makinelerin önemini açıkça ortaya koymaktadır
Tornanın Kapasitesi
Torna makineleri de diğer talaşlı üretim makineleri gibi, belirli boyutlarda olurlar Bir tornanın boyutları o tornada işlenebilecek en büyük işin ölçülerine göre yapılırTornada işlenebilecek en büyük işi iki punta arasındaki en uzak mesafe ile punta ekseninin tornanın kayıtlarında olan yüksekliğini ifade eder Buna tornanın kapasitesi denirBir tornanın kapasitesi, örneğin (1500 x 250) şeklinde yazılır Burada iki punta arası 1500 mm ve punta yüksekliği de 250 mm olan bir tornanın kapasitesi ifade edilmiştir .
Tornaların Çeşitleri ve Sınıflandırılması
Yirminci yüzyılın başlarından beri endüstriyel gelişmelere paralel olarak, torna larda yapılan işlerin biçimleri ile ölçülerinin giderek değişmesi ve bilhassa aynı iş parçasından kısa zamanda çok sayıda üretilmesi zorunluluğunun doğması, bugün birbirinden çok farklı özellikleri taşıyan çeşitli tornaların yapılmasını gerektirmiştirBunun için tornalar yapılan işlerin özelliklerine göre genel olarak:
Üniversal Tornalar
Özel Tornalar
Olmak üzere iki esas gruba ayrılır
Üniversal Tornalar
Üniversal tornalar, silindirik ve konik biçimli iç ve dış yüzeylerin tornalanması, her türlü standart dış ve iç vidaların açılması, düzlem yüzeylerin tornalanması, eksantrik işlerin tornalanması ve çeşitli yayların sarılması vb işler gibi birçok yönlü iş yapma özelliklerine sahip tornalardır
Üniversal tornaların iş yapma kapasitesi (işin uzunluğu ve çapı) yüksektir Bir üniversal tornada küçük ölçülerde ve büyük ölçülerde işler yapılabilir Ancak küçük iş parçalarının büyük tip tornalarda yapılması hiç bir zaman ekonomik olmaz Küçük işler küçük tornalarda, büyük işler de büyük boy tornalarda yapılmalıdır Bunun için üniversal tornalar çeşitli büyüklüklerde (kapasitelerde) yapılır Bir tornada işlenebilecek en büyük iş ölçüleri o tornanın "Kullanma ve Bakım Kitabı"nda yazılıdır
Sayfa 3 şekil l 'de bir üniversal torna görülmektedir Şekilden anlaşılacağı gibi, üniversal tornalar derin ve kalın talaş kaldıracak şekilde yapılır Bunun için tornanın kayıtları geniş ve iş mili (fener mili) çapı büyük yapılır Hız (devir sayısı) kademeleri çoktur Yani bir üniversal tornada 20 d/dak dan 2000 d/dak'ya kadar devir sayısı vardır
Üniversal tornalarda kalın ve derin talaş kaldırmak için hız kutusundaki dişliler geniş yapılmıştır Ayrıca ters yönde çalışacak şekilde ve aynı zamanda aniden duracak şekilde fren sistemleri vardır
Üniversal tornalar genel üretim makineleridir Çeşitli büyüklüklerde özdeş olmayan iş parçalarının yapımı için çok elverişlidir Kaba ve ince olarak boydan boya tornalama, delme ve delik tornalama, her türlü standart vidaların açılması, konik ve profil tornalama, yay sarma, eğeleme (zorunlu hâllerde), taşlama (özel aparat ile) ve eksantrik tornalama gibi işlemler üniversal tornalarda basan ile yapılır Bu makinelerde yapılan işlerden birkaç örnek sayfa 2 şekil l'de görülmektedir
Özel Tornalar
Özel tornalar denilince, sınırlı büyüklüklerde birbirine benzer işlerin tornalandığı makineler anlaşılmalıdır Bu türden olan tornalar, üniversal tornaların yaygınlaşmasından sonra, endüstrideki gereksinimlere göre geliştirilmişlerdir Özel tornaların en çok tanınmış olan çeşitleri aşağıda sıra ile tanıtılmıştır
Revolver Tornalar
Revolver tornalan üniversal tornalardan ayıran en büyük özellik, bu tornalarda gezer puntanın olmayışı, bunun yerinde, çeşitli işlemler için üzerine değişik kalemler, takımlar ve aparatlar takılabilen bir revolver başlığın bulunmasıdır Sayfa 5 şekil l'de görüldüğü gibi, altıgen şeklindeki revolver başlığa altı ayrı işlem için altı çeşit kalem veya kesici takım (kılavuz, pafta) bağlanabilir Revolver tornaların ikinci özelliği de, işi seri olarak bağlama ve çözme sistemine sahip olmasıdır.
Revolver başlığının kumandası elle veya otomatik olarak yapılır Başlığın üzerindeki kalemlerin kesme konumuna getirilmesi 2-3 saniyelik bir iştir Keza işin bağlanıp sökülmesi de yine 5-6 saniye zaman alır Revolver tornalarda işin boyuna tornalanması genel olarak kalemin otomatik ilerlemesi ile yapılır İşin kesilmesi ise bir keski kalemi ile elle veya otomatik olarak sağlanır.
Revolver tornalarda kalemlerin yer değiştirmesi ve işin sökülüp bağlanması elle kumanda edilen kollar yardımıyla yapılır Bu yüzden bu tür tornalar yan otomatik makine gibidir
Revolver tornaların başlıkları yıldız (altıgen) ve tambur şeklinde olmak üzere iki şekilde olur Yıldız başlıklı revolver tornalar biri yatay başlıklı, diğeri dikey başlıklı olmak üzere iki çeşittir Bunlardan yatay
konumda olanı şekil l'de, tambur başlıklı olanı da şekil 2'de görülmektedir. Her iki tip başlıkta da kalemlerin ilerleme hareketini sınırlayan dayamalar vardır Dayamalar iş üzerindeki ölçülere göre ayarlanmak suretiyle kalemin ilerlemesini sınırlar
Revolver Tornaların Yararlı Yönleri:
1 İşin ölçülerine göre kalem bir defa ayarlanınca her çıkan iş aynı ölçüde olur Her işi ayrı ayrı ölçmeye gerek yoktur.
2 Kalemlere (kesici takımlara) yer değiştirilmesi hızlı ve kolay olur
3 Çubuk şeklindeki malzemelerden seri üretim yapılırken iş pens sistemi ile bağlanacağından, işin çözülüp ileri sürülmesi basit bir manivela kolu ile kolayca yapılır
Otomatik Tornalar
Otomatik tornalar, adından da anlaşılacağı gibi, bir işin bütün torna işlemlerini bir bağlayışta kendiliğinden yapıp bitiren tornalar demektir. Otomatik tornalar çalışma özelliği bakımından revolver tornalara benzemekle beraber, bu tornalarda kalemlerin her türlü hareketi tamamen otomatiktir. Buna karşılık revolver tornalarda kalem, genellikle elle hareket ettirilir
Otomatik tornalarda iş bitinceye kadar yapılması gereken bütün işlemler, işin kesilmesi ve iş bittikten sonra malzemenin yeniden sürülmesi gibi bütün işlemler tornanın kendisi tarafından otomatik olarak yapılır Ancak, makine bu hareketleri işin özelliğine uygun olarak yaptırabilmesi için, kam ve eksantrik ayarlarının işin ölçüsüne uygun düşecek şekilde yapılması gerekir Bunun için, her işe göre ayn ayn kam yapılması şarttır Bu yüzden kanılı otomatik tornalann bir işe göre ayarlanması başlangıçta biraz zaman alır Ancak, işin tamamı bitince hazırlık için harcanan zaman parça sayısına bölünürse, her iş parçasına düşen hazırlık zamanının giderek sıfıra yaklaştığı görülür Zaten bu özelliğinden dolayı otomatik tornalar daha ekonomiktir Sayfa 6 resim l'de kam sistemi ile çalışan bir otomatik torna görülmektedir Şekil dikkatle incelenirse, kanılı bir otomatik tornanın çalışma sistemi kabaca anlaşılacaktır
Kamlarla kumanda edilen otomatik tornalarda, iş milinin dönme hareketi dişliler ve kamlar yardımı ile kesici âletlere (kalem, matkap, rayba, kılavuz vb) düzgün doğrusal hareket olarak aktarılır
4Otomatik tornalarda daima yetişkin kişiler çalıştığı için hata oranı çok azdır.
5Bir kişi aynı zamanda 2-3 otomatik torna ile ilgilenebilir, herbirini ayrı ayrı ayarladıktan sonra her tornadan çıkan işlerin kalitesini kontrol edebilir.
CNC Sistemli Otomatik Tornalar
CNC sistemli torna, verilen sayısal değerlere göre (işin ölçülerine göre) mikro elektronik işlemlerle hesaplama yaparak sonuçları bulan ve bu sonuçlara göre tornanın kumanda ve kontrolünü kendisi yapan torna demektir CNC adı, bu sistemin İngilizcedeki adının (Computer Numerical Control) kelimelerinin baş harflerinden oluşmaktadır
CNC sistemli tornalarda yapılacak işlerin ölçüleri, bilgisayara verilir Bilgisayar bu verilere göre gerekli hesaplamaları yapar ve ilgili komutları ilgili organlara göndererek işin tornalanmasını sağlar Bilgisayar, ayrıca CNC operatörünün verdiği komutları da yerine getirir Operatörün emirlerine göre gerekli sonuçlan bulur, ekrana yansıtır Bunları yaparken, yerine göre komut vereni de uyarır Herhangi bir noksan bilgi ve emir alınca, emri verene "yanlış bilgi veriyorsun"der Bilgisayann bütün bunları yapabilmesi için, komut verenle bilgisayar arasında ortak bir dil kullanılır Özel işaretlerden oluşmuş olan bu özel dili öğrenmemiş bir kimse CNC sistemli tornalan kullanamaz Bunun için CNC sistemi ile çalışan tornalarda veya CNC sistemli başka üretim makinelerinde bu alanda eğitim görmüş kişiler çalıştırılır
Bu gün endüstride zirveye çıkmış ülkelerde talaşlı üretim makineleri genel olarak CNC sistemli olarak yapılmaktadır Bu makinelerde kesici takımlar ve işin hareketleri ya doğrudan doğruya bilgisayarla kumanda edilen elektrik motorlar ile veya yine bilgisayarla kumanda edilen hidrolik pnömatik sistemlerle kumanda edilir
CNC sistemli tornalarda otomatik tornalara göre daha kısa zamanda ve hassas ölçülerde garantili iş yapılır Bugün artık teknik alanlarda ileri gitmiş ülkelerde talaşlı üretimler CNC sistemli makinelerle yapılmaktadır Fakat bu tür makineleri kullanacak kişilerin herseyden önce iyi bir tesviyecilik eğitimi almış olmaları şarttır
Düşey Tornalar
Düşey torna, şekil l'de görüldüğü gibi, işin alın yüzeyinin yer düzlemine paralel konumda bağlanarak işlenmesi için yapılmış özel bir tornadır Düşey tornalarda bir konsol üzerinde sağa sola hareket eden ve motora aküyle bağlı olan bir başlık kısmı vardır Kesici takımlar bu başlığa takılır Şekilde görüldüğü gibi, başlığa birden fazla kalem takılabilir Ancak her kalem, işlem sırası gelince devreye girer Bunun için düşey tornalar artık genellikle CNC sistemli olarak yapılmaktadır.
[IMG]file:///C:/Users/Vestel/AppData/Local/Temp/msohtml1/01/clip_image008jpg[/IMG]
Bu gün yüksek kesme hızlarında (150-1500 m/dak) hiç aşınmadan uzun zaman çalışan keramik uçları icadı ile büyük iş parçalarının yüksek devirlerde tornalanabilmesi olanakları ortaya çıkmıştır Talaşlı üretim alanlarındaki bu gelişmeler, büyük ve ağır iş parçalarını çok kısa zamanda (yüksek devirlerde) işleyebilecek özelliklerde tornaların yapılması gereğini ortaya getirmiştir İşte bu gereksinimlerin bir sonucu olarak CNC sistemli Düşey tornalar yapılmıştır
Bu amaçlara uygun olarak yapılmış olan düşey tornalar, diğer tornalardan 5-6 kat daha sağlam yapılır Bu yüzden büyük ve ağır iş parçalan düşey tornalarda daha güvenli olarak işlenebilir İşte bu önemli özelliklerinden dolayı düşey tornaların makine üretiminde büyük önemi vardır
Düşey tornalar bilhassa otomobil endüstrisinde fren kampanalarının, motor gövdelerinin, fren plakalarının, pompa gövdelerinin, dişlilerin ve bunlara benzer daha bir çok büyük makine parçalarının tornalanmasında, şeker fabrikaları ve çimento fabrikaları yapan büyük işletmelerin üretim atelyerinde büyük ölçekli makine parçalarının tornalanmasında başarı ile kullanılmaktadır
Düşey tornalar büyük kapasiteli makineler olmakla beraber, bunlarda 0,01 mm derinliğinde talaş verilebilir ve istenilen her türlü toleranslarda hassas iş yapılabilir
Alın Tornası
(Puntasız Torna, Hava Torna)
Alın tornası, adından da anlaşılacağı gibi, sırf alın yüzeylerin tornalanması için yapılmış tornalardır Çapı çok büyük, örneğin 2-3 m gibi ölçülerde olan plâka şeklindeki iş parçalan tornanın aynasına bağlanarak yüzeylerinden tornalanır
Şekil 2'de görüldüğü gibi, bir alın tornasında işi bağlamak için büyük bir ayna ve işin sadece alnından ve çevresinden talaş kaldırmak için bir araba kısmı vardır
Bu makinelerde genel olarak punta bulunmadığı için bunlara "puntasız torna" veya "hava torna" denmektedir
Ancak boylan oldukça kısa fakat çaplan çok büyük olan iş parçalarının çevreleri tornalanırken merkezden bir destek verilmesi gerekir Bu gibi durumlar için yapılmış puntalı alın tornalan da vardır
Alın tornalarında yapılan işlerde fazla hassasiyet aranmaz Bu makinelerde yapılan işlerin hem yüzey kaliteleri ve hem de ölçü toleransları kaba olur
Sırt Boşaltma Tornası
Sırt boşaltma tornalan yalnız kesici takım olarak freze yapan fabrikalarda dişlerin sırtına bir boşluk verebilmek için yapılmış tornalardır Bu yüzden bu tür tornalarda başka işlerin yapılması mümkün olmaz Sırt boşaltma tornalarında kaleme verilen hareket önemlidir Burada sırtı boşaltılacak frezenin, boşalacak kısmın ölçülerine uygun bir spiral ilerleme hareketinin kaleme yaptırılması gerekir Şekil l'de görüldüğü gibi, kalem bir dişin sırtını boşalt tıklan sonra anîden geriye, önceki başlangıç konumuna gelir ve ikinci dişin sırtını boşaltmaya başlar Kalemin bu dalma ve anîden geri gelme hareketi ok yönünde dönen tırnaklı mil ile itici yay tarafından yapılır Şekil l dikkatle incelenirse sistemin çalışma prensibi kolayca anlaşılacaktır.
Kopya Tornaları
Kopya tornaları adından da anlaşılacağı gibi, bir şablona (modele) göre kaleme kesme hareketi yaptırarak o şablonun profilini iş üzerine aktaran tornalardır Şekil 2 dikkatle incelenirse, bir torna üzerine monte edilmiş bir kopyalama sisteminin çalışma prensibi kolayca anlaşılacaktır Araba nominal ilerlemesini yaparken, gezici uç hidrolik sisteme hareket verir Hidrolik sistem de aynı hareketi kaleme yaptırır Bu şekilde şablonun kopyası işe aktarılmış olur
Kopya tornaları şekilde görüldüğü gibi, çok sayıda yapılması gereken büyük kavisli iş parçalarının (sap vb işlerin) seri üretimi için düşünülmüş bir sistemdir Ancak CNC sistemli tornaların çıkması ile hidrolik-pnömatik sistemle çalışan kopya tornalarının kullanma alanları azalmıştır Fakat her iki tornanın fiyatı göz önüne alınırsa ve hidrolik pnömatik sistemli tornanın zorunlu hâllerde nominal torna gibi de kullanılacağı hesaba katılırsa, hidrolik-pnömatik sistemli kopya tornalarının, kopyalama sistemi ile yapılacak bir çok işler için CNC sistemli tornalardan daha ekonomik olacağı ortaya çıkar
Kalıpçı Tornaları
Kalıpçı tornaları (eski adı mekaniker tornalan) aynen üniversal tornalar gibi, iç ve dış silindirik düz ve kademeli iç-dış yü/eylerinin tornalanması, standart ölçülerdeki bütün iç ve dış vidaların açılması, konik tornalama, eksantrik tornalama ve yay sarma gibi işlemlerin yapıldığı bir torna tipidir
Kalıpçı tornalarını üniversal tornalardan ayıran en önemli özellik, kalıpçı tornalarının daha yüksek devirli olmaları ve buna bağlı olarak iş mili (fener mili) yataklarının sürtünmeli yatak olmasıdır Çünkü kalıpçı tornalan küçük çaplı parçaların tornalanması için yapılmış olduğundan, devir sayılan yüksektir Yüksek devirler için en ııygun yataklama şekli sürtünmeli yalak olduğundan kalıpçı tornalannın iş milleri de sürtünmeli yalaklarla yataklamr Çünkü, bilyeli yataklar yüksek devirlerde hem çok sesli çalışırlar hem de hassas iş yapmaya uygun değillerdir Diğer taraftan sürtünmeli yalakların ayarlanması mümkün olduğu hâlde, bilyeli yalaklarda bu mümkün değildir
Kalıpçı tornaları, adından da anlaşıldığı gibi kalıp alelyelerinde kalıp parçalan yapımında kullanılır Bu lornalarda çalışırken, tornanın kullanma ve bakım kitabında, gösterilen maksimum talaş derinliğini aşmamak gerekir Buna dikkat edilmezse torna kısa zamanda hassasiyetini kaybedebilir
Burada tanıtılan tornalar endüstrinin hemen hemen her kesiminde kullanılan tornalardır Bir de bunların dışında kalan fakat sadece taşıt araçlarının motorlannı yapan fabrikalarda kullanılan tornalar vardır Bunlar, motorlardaki kam millerinin tornalanmasına yarayan kam tornalan, eksantrik millerinin tornalandığı eksantrik tornalan vb gibi makinelerdir
Tornanın Kısımları ve Görevleri
Bir tonıa makinesi birbiriyle direki ilgisi olan ayn ayrı kısımlardan meydana gelir Tornanın tipi nasıl olursa olsun mutlak surette bir gövde kısmı, bir iş mili (fener mili) hız kutusu ve bir de kesici (akımların bağlandığı araba kısmı vardır Bunların dışında kalan diğer ana kısımları, tornanın özelliğine göre değişik olur Bu yüzden burada esas olarak bir üniversal tornanın kısımları öğrenilecektir
Üniversal tornalar sayfa 3 şekil l'de görüldüğü gibi, gövde, iş mili hız kutusu, araba, gezer punta, ana mili ve talaş mili hız kul uları ile bunlardan hareket alan miller, olmak üzere genel olarak beş ana kısımdan meydana gelir
Gövde
Bir tornanın gövdesi sayfa l l şekil l'de görüldüğü gibi, döküm iki ayak üzerine oturtulan, sifero dökümden yapılmış, iç kısmı kabıırgalı olan prizmaMk bir blok şeklindedir Gövde, tornanın iş mili hız kutusunu, arabasını, ana ve talaş millerini ve bu millerin hız kutularını taşır Gövdenin yapılış şekli tornanın hassasiyeti bakımından çok önemlidir Çünkü gövde işlenip montaj edildikten sonra herhangi bir nedenle çarpılırsa, tornanın hassasiyeti bozulur, hatla çalışması bile zorlaşabilir
Torna gövdesi, kasa şeklinde ve kalın olarak dökülmüş ayaklar üzerine oturtulur Ayakların hem geniş bir alana oturması hem de kalın olması, çalışma sırasında meydana gelecek bütün titreşimleri ve dış kuvvetleri önler
Gövde üzerindeki kayıtların biçimi aynı zamanda tornanın değerini ifade eden bir ölçü sayılır Şekil 2'de en çok rastlanan kayıt tipleri görülmekledir Buradaki şekillerden a ve b tiplerinde, tornanın arabası ve gezer pıınta aynı kayıtlar üzerinde yürümekle; c tipinde ise araba ile gezer punta ayrı ayn kayıtlar üzerinde yürümekledir Buradan anlaşılacağı gibi, c tipinde kayıtların aşınma oranı diğerlerine göre daha düşük olacaktır
İş Mili Hız Kutusu
Şekil 3'de görüldüğü gibi, iş mili hız kulıısu, içinden iş mili geçen ve içinde, iş milinin devir sayılarının ayarlandığı dişliler bulunan dik dörl-gen prizma şeklinde bir kısımdır Bu kısma "iş mili hız kutusu" denmesi torna aynasının bağlandığı milin bu kutunun içinden geçmesinden ileri gelir Şekil 3'de bir iş mili hız kutusunun içindeki elemanlar görülmektedir Şekil dikkatle incelenirse, iş mili devir sayılarının burada bulunan dişlilerle ayarlandığı anlaşılacaktır
Hareket, hız kutsuna (V) kayışları ile gelir ve biri yüksek devirler için diğeri de alçak devirler için olmak üzere iki yol la-kip eder (ok yönlerine bakınız) O hâlde tornada biri düşük, diğeri de yüksek olmak üzere iki devir grubu vardır Bu iki devir grubu, şekilde görüldüğü gibi, Z7, Z9 ve Z5 dişli grubu-nün Z8, Z10 veya ZG dişlilerini kavraması ile 6 değişik devir sağlanır
İş milinin içi, uzun parçalan bağlayabilmek için boydan boya delik yapılmıştır Tornalarda iş milinin delik ölçüsü de önemlidir Delik çapı büyük olursa tornanın kapasitesi de büyük demektir İş milinde torna aynasının bağlandığı başlık kısmı mors koniği yapılmıştır Bu kısma sabit punta takılarak iki punta arasında tornalama yapılır Üniversal tornalarda iş mili iki tarafından bilyeli yataklarla yataklamr Hassas yapılmış Üniversal tornalarda iş mili sürtünmeli yataklarla yatak-lanmıştır Şekil l'de bir Üni-
versal tornanın iş milinin yataklanma şekilleri görülmektedir Şekil l a'da normal bir tornanın iş milinin yataklanması, şekil Ib'de ise daha güçlü bir tornanın iş milinin yataklanma şekli görülmektedir Her iki yataklama şekli birbiri ile karşılaştınlırsa, güçlü tornaların iş milleri daha çok zorlanacağı için orta kısmından da yataklandığı görülecektir
Araba
Tornanın arabası şekil 2'de görüldüğü gibi, ü/erinde torna kaleminin bulunduğu suportları taşıyan, talaş mili ve ana mili ile kendi içinde bulunan dişliler yardımıyle iş ekseni boyunca sağa ve sola doğru ilerleme hareketi yapan önemli bir kısımdır
Araba gövdenin kayıtlan üzerinde hareket eder Kayıtlar sertleştirilmiş ve taşlanmış (veya raspalanmış) olduğu için sürtünen yüzeyler arasında önemli bir aşınma olmaz Zaten kayıtlar hergün yağlandığından sürtünen yüzeyler ara-
sında her an bir yağ filmi var demektir Yağ filmi hem aşınmayı önler hem de sürtünmeyi azaltır Bu yüzden arabanın kayıtlar üzerinde hareket etmesini kolaylaştırır
Araba el tekeri ile haraket ederek kalemi işe yaklaştırır İş eksenine dikey hareket eden sııportla kalem kesme konumuna getirilir Arabanın otomatik hareketleri talaş miline bağlı dişli ile ve dışardaki kumanda kolu ile sağlanır Vida açarken arabanın ilerlemesi ana mili makasının ana miline kavratılması ile sağlanır
Ana Milinin ve Talaş Milinin Görevleri
Sayfa 12 şekil 2'de görüldüğü gibi, bir üniversal tornada ana mili denilen bir vidalı mil ile üzerinde kama kanalı olan bir talaş mili vardır Ana mili sadece vida açarken kullanılır, talaş mili de işin otomatik olarak tornalanmasını sağlar Makas denilen kavrama, arabanın üzerindeki bir kol ile ana miline kavratılarak arabayı yürütmeye yarar Arabanın hareketi açılacak vidanın adımına eşittir Örneğin, açılan vidanın adımı 2 mm ise işin bir devrinde araba 2 mm ilerleme yapar Talaş mili de arabayı, işin bir devrinde talaş kalınlığı kadar yürütür Kalemin ilerlemesi (aynı zamanda arabanın ilerlemesi) işin malzemesine ve yüzey kalitesine göre saptanırBunun için genel olarak tablolardaki değerler seçilir
Bütün tornaların ana milleri trapez vidadır Makas kavradığı zaman vida dişleri ile makas dişleri arasında hiç bir boşluk kalmaz Şayet ikisi arasında bir boşluk olursa bu boşluk açılan vidaya yansır ve vidanın dişleri bozulur Bu yüzden bütün tornaların ana milleri trapez biçimli vida yapılır
Ana Mili ve Talaş Mili Hız Kutusu
Bir üniversal tornanın ana mili ve talaş mili hız kutusu 3 sayfadaki 1 şekil üzerinde gösterilmiştir Şekilden ve adından anlaşılacağı gibi, ana mili ve talaş mili hız kutusu, ana miline ve talaş miline verilmesi gereken devirleri ayarlamaya yarar Hız kutusu üzerindeki kuınanda-'kolları ile açılacak vidanın adımına uygun bir devir ana miline, normal tornalama yapılırken de şartlara uygun bir devir, talaş miline verilir Bu değerler bu kutunun üzerindeki tablodan seçilir
Gezer Punta
Gezer ptınta, tornalanmak üzere aynaya bağlanan bir işi ekseninde destekleyerek iki punta arasında işlenmesi için yapılmıştır Gezer punta, işin boyuna göre tornanın kayıtları üzerinde komple olarak ileri geri çekildiğinden buna "gezer punta" denilmiştir
Gezer punta, kayıtlar üzerinde elle itilerek istenen yere getirilir İşin boyuna göre her ayarlanışında sıkma somunu ile kayıtlara sabitleştirilir İşin iki punta arasında sıkılması el tekeri ile yapılır İş parçası ayna punta arasında veya iki punta arasında
yeteri kadar sıkıldıktan sonra gezer puntanın mili sabitleştirme kolu ile bulunduğu konumda sabitleştirilir
Punta milinin içi mors koniği olarak yapılmıştır Punta miline takılacak olan döner punta, mandren ve konik saplı matkaplar bu mors koniği sayesinde tam iş mili ekseninde bağlanmış olur
Gezer puntanın ekseni hem yatay konumda hem de dikey konumda iş mili ekse-nindedir Herhangi bir sebepten dolayı punta ekseninin sapması, tornalanacak işlerin bozulmasına sebep olur Bu yüzden zaman zaman kontrol malafası ve bir komparatör-le punta ekseninin kaçık olup olmadığını kontrol etmek gerekir Bilhassa punta kaydırılarak konik tornalama işlemi yapıldığı hallerde, işlem bittikten sonra, punta ekseni kontrol malafası ile sıfırlanmalıdır
Tornanın Yağlama Donanımı, Yağlamanın Önemi
Yağlamanın Önemi
Diğer makinelerde olduğu gibi tornalarda da, birbiri üzerinde sürtünerek çalışan birçok kısımlar ve parçalar vardır Bunların başında kayıt-kızak kısımları ve dişliler gelir Bu kısımlar gerektiği gibi yağlanmazsa makine kısa zamanda hassasiyetini kaybeder Bu bakımdan tornaların yağlanması büyük önem taşır Özellikle iş mili sürtünmeli yataklarla yataklanmış tornalarda sadece yatağın yağlanmasının değil aynı zamanda kullanılan yağın cinsinin de çok önemi vardır Bu yüzden tornada çalışan herkes, tornanın yağlanma şeklini öğrenmeli, yağlanacak yerleri itina ile yağlama alışkanlığını almalıdır
Tornanın Yağlama Donanımı
Üniversal tornalarda yağlama donanımı denilince, torna çalışırken bazı önemli kısımlarını otomatik olarak yağlayan bir sistem akla gelir El yağdanlıklarıyle yapılan yağlamalar bu sistemin dışında kalır Çünkü elle yağlanması gereken yerler, makinenin günlük temizliklerinden sonra veya belirli zaman aralıklarında (peryodik olarak) düzenli bir şekilde yağlanır Şekil l'de bir Üniversal tornanın iş mili hız kutusu içindeki ve ana mili hız kutusu içindeki yağ donanımı görülmektedir Bunlardan başka tornanın el yağdanlığı ve basınçlı yağdanlıkla yağlanması gereken yerler ve kısımlar şekil üzerinde ayrıca gösterilmiştir
İş mili, hız kutusu içinde dönmeye başlayınca dişlilerin ve millerin üzerine otomatik olarak yağ döken bir sistem vardır Ayrıca dişliler sürekli hareket hâlinde olduğundan üzerlerine dökülen yağı etrafa saçar Böylece hız kutusu içinde sürekli ve mükemmel bir yağlama meydana gelir Ancak, hız kutusunun içinde her zaman yeteri kadar yağ bulunması şarttır Çünkü, hız kutusu içindeki dişliler ve bunların döndürdükleri miller yüksek devirlerde dönme harekeli yaptıklarından, yağsız kalmaları hâlinde yüksek derecelerde ısınırlar Bu ani ve yüksek ısı, yatakların bir anda bozulmasına sebep olabilir Bu yüzden hız kutusundaki yağın seviyesini gösteren bir cam gösterge vardır Bu gösterge üzerinde yağ haznesinde ne kadar yağ bulunması gerekti-
ği bellidir Bunun için tornada çalışan bir kimsenin yağ göstergesine dikkat etmesi gerekir Yağ göstergesinde yeteri kadar yağ olduğu hâlde, otomatik yağlamanın borula-rındaki bir tıkanıklıktan dolayı yağlama yapılmayabilir Bunun için yağlamanın yapıldığını gösteren ayrıca bir gösterge vardır İş mili dönmeye başlayınca otomatik yağlama yapılıyorsa bu göstergeden de yağ damlar Böylece yağlamanın yapıldığından kesin olarak emin olunur
Ana mili ve talaş mili hız kutusunda bir yağ göstergesi vardır Ancak burada yağlama dişlilerin bir kısmının yağın içinde bulunması ile yapılır Dişliler dönerken üzerlerine aldıkları yağı aynı zamanda karşı dişliye de iletir Böylece dişliler ve yağlanması gereken diğer kısımlar yağlanmış olur Bu sisteme "çarpma ile yağlama" denir Bazı tornaların iş mili hız kutularında çarpma ile yağlama yapılmaktadır
Basınçlı Yağlama Sistemi
Bazı tip tornalarda örneğin, büyük tornalarda birbiri üzerinde sürtünen yüzeyler geniş olduğundan el yağdanlığı ile yapılan yağlamalar yeterli olmaz Bu kısımlara yağın basınçlı olarak gönderilmesi gerekir Bu tür tornalarda yağlanması gereken yerlere bir yağ pompası ile basınçlı yağ gönderilir Kayıt ve kızaklara yağ basan pompalar bir butonla çalıştırılır Bııtona basıklığı müddetçe pomya yağ basar, basılmayınca durur
Bir de yağdanlıkla yapılan basınçlı yağlama şekli vardır Burada yağdanlığın sivri ucu yağlanması gereken yerdeki bilyeli gre-sörlüğün ağzına oturtulur ve yağdanlık bastırılır Yağdanlığın içindeki yağ sıkışınca gresörlüğün bilyesini iterek içeri girer ve basınçla bütün yüzeye dağılır Buna elle yapılan basınçlı yağlama denir El yağdanlığı ile basınçlı olarak yağlanması gereken yerlerin günde bir defa yağlanması yeterlidir
Tornalar İçin Uygun Yağın Seçimi
Tornalarda kusursuz bir yağlama yapılması için ancak tornanın kullanma ve ba
kım kitabında belirtilen yağın kullanılması gerekir Çünkü makineyi yapan firma ma
kineye en uygun düşen yağı uzun deneylerden geçirerek saptamıştır Şayet tornanın
kullanma ve bakım kitapçığında tavsiye edilen yağ bulunamıyorsa, buna en uygun bir
başka firmanın yağını kullanmak doğru olur
Yeni tornaların hız kutularında ilk yağ değişimi l ay sonra yapılır Bundan sonraki ilk yağ değişimi G ayda bir olur Torna sürekli olarak kullanıldığı zaman hız kutu-lanndaki yağlar tortıılaşır ve koyulaşır Bu duruma gelmiş yağ özelliğini kaybetmiş olduğundan hem kalite bakımından yağlama görevini yerine getiremez hem de koyulaştığı için ince yağ kanallarına giremez Yağlamanın yeteri kadar yapılamadığı yerlerde ve bozulmuş yağla yağlanmak istenen yerlerde kısa zamanda yüzeyler birbirine sarar, büyük masraflara yol açan arızalar meydana gelir
2TORNADA GÜVENLİ ÇALIŞMA
Tornada Olabilecek İş Kazaları ve Güvenlik Önlemleri
Tornacılık öğreniminin daha başlangıcında olan kimselerin, olası bazı iş kazalarını uygun bir çerçeve içinde tanımaları, tornacılık mesleğini iyi öğrenmeleri bakımından önemlidir
Genel olarak her makinede olduğu gibi, tornalarda çalışırken de, deneyimler sonucu saptanmış bazı önemli kurallara uyulması şarttır Bunun aksine olarak, tornada gelişigüzel çalışılması hâlinde, islenmeyen bazı üzücü iş kazalarının meydana gelmesi bir an meselesi olabilir İş kazaları sadece çalışanı değil, aynı zamanda çevredekileri de etkiler
Herkesi üzecek böyle durumların meydana gelmemesi için herşeyden önce tornada çalışma kurallarını iyi öğrenmek ve iş güvenliği önlemlerini almak gerekir ("İş güvenliği dersi kitaplarındaki güvenlik önlemleri konularına bakınız)
Tornalarda çalışırken çok küçük kazalarla bile karşılaşmamak için aşağı da anlatılan konuların iyi öğrenilmesine ve bu konular için saptanmış kurallara uyulmasına dikkat etmek şarttır
Tornayı İyi Tanımak
Tornada çalışmaya başlamadan önce, tornanın bütün kumanda elemanlarını egzersiz yaparak öğrenmek gerekir Bunun için hemen hemen her okulun atelyesinde bulunan tornalardan birinin üzerindeki kumanda elemanları sayfa 3 şekil l'de gösterilmiştir
Tornalarda güvenli çalışılması gereken kısımlar, torna aynası ve dişli donanımlarıdır Yüksek devirlerde dönen bu kısımların tehlikelerini başlangıçta iyi tanımak gerekir
Tornanın Aynasından Kaynaklanabilecek İş Kazaları ve Alınması Gereken Önlemler
Torna aynası, tornanın yüksek devirlerde ve açıkta dönen önemli bir parçasıdır Aynanın açıkta ve yüksek devirlerde dönmesi, dikkat edilmediği takdirde büyük kazalara sebebiyet verebilir Bu yüzden aşağıdaki üç önemli uyan asla unutulmamalıdır
1Ayna anahtarını aynanın üzerinde asla unutmayınız! Aksi hâlde anahtar yüksek bir hızla fırlar, birine çarpabilir!
2Aynaya iş bağlarken veya çözerken aynayı döndüren kumanda kolunu daima
kilitli tulünüz! İşi sıkarken veya çözerken, "aynayı döndüren kumanda kolu"na dokunmayınız! Farkında olmadan yapılan bu hareket, aynanın anîden dönmesine sebep olabilir! Bunun sonucunda el veya kol aynaya sarılabilir
3Kalın parçalar aynaya bağlanınca ayna ayakları dışarı çıkar Bu durumda çalışırken dışarı taşan ayna ayaklan iş elbisesinin yaka cebine takılabilir! Veya fırdöndü
aynası ile çalışırken aynı tehlike olabilir! Bunun için ayna tarafına mümkün olduğu
kadar yaklaşmamak gerekir!
Bu işleri yapan kişiye de TORNACI denir